دانش ادبی

جناس و انواع آن

جناس و انواع آن:

یکسان بودن دو یا چند واژه در واج های سازنده را جناس می گویند، گرچه معنی متفاوتی داشته باشند. به عنوان مثال در بیت زیر واژه «باز» اول به معنی «دوباره» و واژه «باز» دومی به معنی «گشوده» است:

• بر دوخته ام دیده چو باز از همه عالم                تا دیدهٔ من بر رخ زیبای تو باز است

انواع جناس:

1) جناس همسان

2) جناس ناهمسان:

الف) حرکتی

ب) اختلافی

پ) افزایشی

1- جناس همسان (تام):

یکسانی دو واژه در واج های سازنده با معانی نایکسان:

• پدر با پسر یکدگر را کنار             گرفتند کرده غم از دل کنار

کنار (پهلو، بغل) و کنار (کرانه، ساحل) ß   جناس همسان

2- جناس ناهمسان (ناقص):

الف) حرکتی:

ناهمسانی واژه ها در یک مصوت کوتاه:

• نوبهار است در آن کوش که خوش دل باشی                 که بسی گُل بدمد باز و تو در گِل باشی

گُل و گِل ß   جناس ناهمسان حرکتی

ب) اختلافی:

ناهمسانی واژه ها در یک واج:

• کنونت که چشم است اشکی ببار                       زبان در دهان است عذری بیار

ببار و بیار ß   جناس ناهمسان اختلافی

پ) افزایشی:

افزایشی ناهمسانی واژه ها در تعداد حروف:

• کفر است در طریقت ما كينه داشتن                  آيين ماست سینه چو آیینه داشتن

آیین و آیینه ß   جناس ناهمسان افزایشی

نکته:

1) جناس میان دو واژه را زمانی جناس ناهمسان می خوانیم که اختلاف آنها بیش از یک واج یا حرف نباشد.

2) افزودن تکواژه های تصریفی (ی ناشناس، نشانه جمع و ...) و ضمایر پیوسته آسیبی به جناس نمی زند:

• آب حیات حسنت گلبرگ تر ندارد                      طعم دهان تنگـت تنگ شکر ندارد

تنگ (متضاد فراخ) و تنگ (یک لنگه از بار) ß   جناس همسان

• گو تارهای طرّه خود را به باد ده             تا یاد توست مونس شب های تار من

تار (نخ) و تار (تاریک) ß   جناس همسان

3) دو حرف با یکدیگر نمی توانند جناس بسازند؛ ولی یک حرف با یک اسم یا فعل می تواند جناس پدید آورد. پس اگر «را» در دو معنا به کار رود جناس پدید نمی آورد:

• در خواب بدم مـرا خردمندی گفت                      کز خواب کسی را گل شادی نشکفت

را و را ß   جناس نیستند

• و گر بینی که با هم یک زبان اند                        کمان را زه کن و بر باره بر سنگ

بر (+ باره یعنی «بارش کن») و بر (روی) ß   جناس همسان

• من هیچ ندانم که مرا آن که سرشت                 از اهل بهشت کرد یا دوزخ زشت

که (حرف ربط) و که (کَس، نفر، شخص) ß   جناس همسان

• دانش سلاح توست و سلاح از نشان مرد                       مردی چو نیست به که نباشد تو را نشان

مرد و مردی ß   جناس ناهمسان افزایشی

4) به جناس همسان، جناس تام و به جناس ناهمسان، جناس ناقص نیز می گویند.